Od chwili powstania pierwszych cywilizacji i związanego z nim rynku obrotu konkretnymi dobrami, ludzie szukają formalnych sposobów zabezpieczenia swoich interesów. Jednym z przykładów prawnych sposobów zabezpieczenia wierzytelności jest instytucja zastawu, której genezy możemy doszukiwać się już w czasach Starożytnego Rzymu. Dziś, na mocy polskiego Kodeksu cywilnego, prawo zastawu nadal odgrywa istotną rolę w obrocie gospodarczym, umożliwiając wierzycielom zabezpieczenie otrzymania należności od dłużników.
Istota zastawu
Zastaw to ograniczone prawo rzeczowe, które umożliwia wierzycielowi dochodzenie zaspokojenia swojej wierzytelności z rzeczy ruchomej obciążonej tym prawem, niezależnie od tego, kto jest jej właścicielem. Zastaw daje wierzycielowi pierwszeństwo przed innymi wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy (art. 306 K.c.). „Zastaw wraz z hipoteką należą do tzw. praw zastawniczych, których celem jest zabezpieczenie wierzytelności na rzeczy (tzw. rzeczowe zabezpieczenie wierzytelności). W konsekwencji ustanowienia praw zastawniczych, w przeciwieństwie do innych ograniczonych praw rzeczowych, wierzyciel nie zyskuje uprawnienia do korzystania z rzeczy, z kolei uprawnienie do posiadania rzeczy może mu przysługiwać w przypadku zastawu zwykłego. Jego podstawowym uprawnieniem jest możliwość dochodzenia zaspokojenia wierzytelności z rzeczy obciążonej.” M. Balwicka-Szczyrba [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. A. Sylwestrzak, LEX/el. 2023, art. 306.
Ustanowienie zastawu
Aby ustanowić zastaw, konieczna jest umowa między właścicielem a wierzycielem, a zazwyczaj także wydanie rzeczy wierzycielowi lub osobie trzeciej. Zastaw staje się skuteczny wobec wierzycieli zastawcy, gdy umowa o ustanowienie zastawu została zawarta na piśmie z datą pewną (art. 307 K.c.). „Do ważności umowy zastawu zwykłego nie jest konieczne zachowanie jakiejś szczególnej formy. Może być ona zawarta także w sposób ustny, z tym jednak zastrzeżeniem, że wówczas strony poniosą ryzyko niezachowania formy pisemnej dla celów dowodowych (art. 74 k.c. i art. 246 k.p.c.). Z uwagi na skuteczność zastawu wobec wierzycieli zastawcy konieczne jest natomiast zachowanie formy pisemnej z datą pewną (art. 307 § 2 k.c.).” G. Sikorski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. J. Ciszewski, P. Nazaruk, LEX/el. 2023, art. 307.
Na czym polega “akcesoryjność” prawa zastawu?
W kontekście prawa zastawu, często używa się sformułowania, iż prawo to ma charakter akcesoryjny. Oznacza to, iż zastaw jest ściśle powiązany z wierzytelnością – jeżeli ona wygasa to prawo zastawu również. „Zastaw ze swej istoty jest prawem akcesoryjnym, z uwagi na związek z wierzytelnością, którą zabezpiecza. W konsekwencji byt zastawu zależy od bytu wierzytelności. Zastaw nie może bez niej powstać, wygasa wraz z wygaśnięciem wierzytelności, staje się także z zasady przedmiotem przeniesienia wraz z wierzytelnością. Zauważa się, że zakres zabezpieczenia zastawem jest uzależniony od aktualnego stanu zabezpieczonej wierzytelności” M. Balwicka-Szczyrba [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. A. Sylwestrzak, LEX/el. 2023, art. 306.
Zasady i prawa wynikające z zastawu
Zastaw zabezpiecza nie tylko główną wierzytelność, ale także odsetki czy koszty postępowania (art. 314 K.c.).
W przypadku sprzedaży rzeczy obciążonej zastawem, prawa zastawnika przechodzą na uzyskaną cenę (art. 321 § 2 K.c.).
Zastawnik ma obowiązki związane z przechowywaniem rzeczy zastawionej, a po zaspokojeniu wierzytelności powinien ją zwrócić (art. 318, 319 K.c.).
Co się dzieje, gdy dług zostanie spłacony?
Po zwróceniu rzeczy zastawcy zastaw wygasa, chyba że zostały podjęte inne ustalenia prawne utrzymujące zastaw (art. 325 K.c.).
Stan prawny: marzec 2024 r.
Fot. unsplash.com