Zachowek jest instytucją prawa spadkowego, której celem jest ochrona najbliższych członków rodziny spadkodawcy przed sytuacją, w której zostaliby całkowicie pozbawieni korzyści ze spadku. Jest to mechanizm, który w pewnych przypadkach pozwala na dochodzenie roszczeń pieniężnych przez osoby, którym ustawowo przysługuje udział w majątku po zmarłym. Niniejszy artykuł szczegółowo omawia, komu przysługuje zachowek oraz jak skutecznie go dochodzić na gruncie przepisów prawa polskiego, zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego (KC).
Podstawy prawne zachowku
Zachowek reguluje Kodeks cywilny w art. 991–1011. Zgodnie z przepisami prawa, zachowek przysługuje tylko określonej grupie osób, które ustawodawca uznaje za najbliższych spadkodawcy. Celem wprowadzenia tej instytucji jest ochrona najbliższej rodziny przed ewentualnym pokrzywdzeniem wynikającym z rozporządzeń testamentowych spadkodawcy.
W Polsce zachowek jest roszczeniem o zapłatę określonej sumy pieniężnej, a nie o przekazanie konkretnego składnika majątkowego. Może on przysługiwać zarówno wobec osób powołanych do spadku w testamencie, jak i wobec osób, które otrzymały darowizny od spadkodawcy za jego życia. Zatem osoby, które dziedziczyłyby po zmarłym z ustawy, mają prawo dochodzić zachowku, jeżeli zostały pominięte w testamencie lub otrzymały mniejszy udział, niż wynikałoby to z zasad ustawowego dziedziczenia.
Komu przysługuje zachowek?
Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego, uprawnionymi do zachowku są:
Zstępni spadkodawcy (dzieci, wnuki, prawnuki);
Małżonek spadkodawcy;
Rodzice spadkodawcy – ale tylko w sytuacji, gdyby dziedziczyli z ustawy, a więc gdy spadkodawca nie miał zstępnych.
Warto zaznaczyć, że osoby te mogą dochodzić roszczenia o zachowek, jeżeli nie otrzymały go w sposób naturalny, tzn. w formie dziedziczenia ustawowego, zapisu testamentowego lub darowizny za życia spadkodawcy. Jeżeli osoba uprawniona do zachowku otrzymała określony majątek od spadkodawcy, ale jego wartość jest niższa niż wartość należnego zachowku, ma prawo domagać się wyrównania tej różnicy.
Kto nie ma prawa do zachowku?
Istnieje kilka wyjątków, kiedy prawo do zachowku nie przysługuje, nawet jeśli osoba należy do kręgu uprawnionych. Przede wszystkim nie mogą domagać się zachowku osoby:
Uznane za niegodne dziedziczenia – art. 928 KC. Osoba uznana za niegodną dziedziczenia traci prawo do jakichkolwiek korzyści ze spadku, w tym także do zachowku.
Zrzekające się dziedziczenia – art. 1048 KC. Zrzeczenie się dziedziczenia na podstawie umowy zawartej w formie aktu notarialnego powoduje utratę prawa do zachowku.
Odrzucające spadek – art. 1020 KC. Odrzucenie spadku skutkuje takim samym efektem jak zrzeczenie się dziedziczenia – osoba traci prawo do zachowku.
Wyłączone na mocy testamentu w sytuacjach szczególnych, kiedy spadkodawca wydziedziczył uprawnionego do zachowku w sposób zgodny z przepisami (art. 1008 KC). Wydziedziczenie musi być wyraźnie wyrażone w testamencie i oparte na przesłankach określonych przez ustawę.
Wysokość zachowku
Wysokość zachowku określona jest w art. 991 § 1 KC. Uprawnieni do zachowku mogą domagać się kwoty odpowiadającej:
połowie wartości udziału spadkowego, który przypadłby im w przypadku dziedziczenia ustawowego – jeżeli są pełnoletni i zdolni do pracy;
dwóch trzecich wartości tego udziału – jeżeli są małoletni lub trwale niezdolni do pracy.
Udział spadkowy, od którego oblicza się zachowek, wynika z przepisów o dziedziczeniu ustawowym. Oznacza to, że trzeba najpierw ustalić, jaką część spadku otrzymałaby dana osoba w przypadku, gdyby dziedziczyła z ustawy, a następnie od tej kwoty obliczyć wysokość zachowku.
Jak dochodzić zachowku?
Polubowne załatwienie sprawy – pierwszym krokiem, który powinien podjąć uprawniony do zachowku, jest próba polubownego załatwienia sprawy. Osoba ta może skierować do spadkobierców wezwanie do zapłaty zachowku. W wezwaniu tym należy wskazać kwotę zachowku oraz termin, w jakim oczekuje się jego uregulowania. Może to być forma rozmów rodzinnych lub formalnego pisma, w którym uprawniony przedstawia swoje roszczenie.
Postępowanie sądowe – jeśli polubowne próby zakończą się niepowodzeniem, uprawniony do zachowku ma prawo wytoczyć powództwo o zachowek. Postępowanie takie prowadzi się przed sądem cywilnym właściwym ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy. Pozew o zachowek musi spełniać wszelkie wymogi formalne, a w jego treści należy precyzyjnie określić wartość żądania, czyli wysokość zachowku.
Koszty postępowania – uprawniony do zachowku, decydując się na drogę sądową, musi liczyć się z kosztami postępowania. Opłata sądowa od pozwu o zachowek wynosi 5% wartości przedmiotu sporu. Dodatkowo mogą pojawić się koszty związane z opiniami biegłych, jeśli sąd będzie musiał ustalić wartość spadku.
Przedawnienie roszczeń o zachowek – zgodnie z art. 1007 KC, roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu. Jeśli spadkodawca nie pozostawił testamentu, bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się z dniem otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy.
Ustalenie wartości zachowku
Aby obliczyć wartość zachowku, konieczne jest określenie wartości całego spadku. W skład majątku spadkowego wchodzą wszystkie aktywa należące do spadkodawcy w chwili jego śmierci, pomniejszone o długi. Ważne jest również, aby uwzględnić darowizny dokonane przez spadkodawcę za jego życia, które zgodnie z art. 993 KC są zaliczane do masy spadkowej przy obliczaniu zachowku. Nie każda darowizna podlega jednak doliczeniu – zgodnie z art. 994 KC, wyłącza się darowizny drobne zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach oraz darowizny uczynione na rzecz osób niebędących spadkobiercami ustawowymi ani uprawnionymi do zachowku, dokonane wcześniej niż na dziesięć lat przed otwarciem spadku.
Wydziedziczenie a prawo do zachowku
Jak wspomniano wcześniej, spadkodawca może w niektórych przypadkach pozbawić uprawnionych prawa do zachowku poprzez wydziedziczenie. Art. 1008 KC przewiduje, że wydziedziczenie może nastąpić tylko w testamencie i tylko z ważnych powodów, takich jak:
Uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
Popełnienie umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci spadkodawcy lub jednej z najbliższych mu osób;
Uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy.
Wydziedziczona osoba traci prawo do zachowku, jednak zstępni wydziedziczonego nadal mogą dochodzić swojego udziału.
Instytucja zachowku pełni kluczową rolę w ochronie najbliższych członków rodziny przed skutkami niekorzystnych rozporządzeń testamentowych spadkodawcy. Polskie przepisy dokładnie regulują krąg osób uprawnionych do zachowku, warunki dochodzenia tego roszczenia oraz sposoby jego obliczania. Osoby, którym przysługuje zachowek, powinny zatem w pierwszej kolejności dążyć do polubownego załatwienia sprawy, a w razie potrzeby – skorzystać z drogi sądowej. Warto pamiętać o terminach przedawnienia roszczeń, które w przypadku spraw spadkowych mają szczególne znaczenie.
Artykuł Zachowek – komu przysługuje i jak go dochodzić? pochodzi z serwisu Kancelaria Poznań.