W ramach cywilistyki ubezwłasnowolnienie, czy to częściowe, czy też całkowite, jest jedną z najbardziej problematycznych instytucji prawnych. Wynika to z faktu, iż w ramach tej procedury, ogranicza lub pozbawia się zdolność do czynności prawnych danej osoby. Dlatego też instytucja ta powinna być traktowana jako ostateczność, co niestety nie zawsze ma miejsce. Jak podkreśla Sąd Najwyższy, „Ubezwłasnowolnienie całkowite, którego orzeczenie prowadzi do pozbawienia zdolności do czynności prawnych, powinno być zatem stosowane jedynie wtedy, gdy osoba dotknięta chorobą psychiczną lub innymi zaburzeniami nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem i przez możliwie najkrótszy czas.” Postanowienie SN z 13.12.2018 r., V CSK 601/17, LEX nr 2594053.
Jak zaznaczyliśmy w powyższym wstępie, w ramach kodeksu cywilnego, wyróżniamy dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia, całkowite oraz częściowe. Ubezwłasnowolnienie całkowite polega na zupełnym pozbawieniu zdolności do czynności prawnych przez sąd. Może zostać zastosowane wobec osób, które ukończyły 13 lat i które z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innych zaburzeń psychicznych, takich jak alkoholizm lub narkomania, nie są w stanie samodzielnie kierować swoim postępowaniem. W takich przypadkach, na mocy orzeczenia sądu, ustanawia się opiekę nad ubezwłasnowolnioną osobą.
W ramach ubezwłasnowolnienia częściowego sąd ogranicza zdolność do czynności prawnej danej osoby. Dotyczy osób pełnoletnich, które z powodu swojego stanu zdrowia potrzebują pomocy w zarządzaniu sprawami osobistymi lub majątkowymi. Dla osób ubezwłasnowolnionych częściowo ustanawia się kuratelę. Osoba, wobec której orzeczono ubezwłasnowolnienie częściowe, może samodzielnie dokonywać czynności prawnych, ale tylko takich, które nie wymagają zgody jej przedstawiciela ustawowego. Przykładowo, takimi czynnościami są umowy zawierane w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego (np. kupno artykułów spożywczych).
Jak zatem wygląda procedura ubezwłasnowolnienia danej osoby? Proces ten inicjowany jest przez złożenie wniosku do sądu okręgowego, który jest właściwy ze względu na miejsce zamieszkania osoby, której wniosek dotyczy (art. 544 KPC). Wniosek taki mogą złożyć bliscy krewni, małżonek lub przedstawiciel ustawowy osoby, a także prokurator (art. 544 KPC).
Co jest bardzo istotne, we wniosku należy wskazać przyczyny, dla których ubezwłasnowolnienie jest postulowane, oraz przedstawić dowody potwierdzające konieczność takiego działania, np. opinie lekarskie. Wniosek powinien zawierać także propozycję, kto miałby zostać opiekunem lub kuratorem osoby ubezwłasnowolnionej. W ninejszym piśmie procesowym, powinno wskazać się postulowany rodzaj ubezwłasnowolnienia.
Jak wynika z treści art. 547 KPC, osobę objętą powyżej wspomnianym wnioskiem należy niezwłocznie wysłuchać po wszczęciu postępowania. Jak wskazuje Sąd Najwyższy w swym postanowieniu, „stosowanie przepisów o ubezwłasnowolnieniu wymaga jak najpełniejszego uwzględnienia woli osoby zainteresowanej, bowiem pierwszorzędne znaczenie ma w tym przypadku zapewnienie jej dobra i ochrony. To każdorazowo powinno uwzględniać stopień rozeznania tej osoby, przede wszystkim na podstawie ustalenia stopnia jej niepełnosprawności intelektualnej (o ile taka występuje) i jej skutków. Przy uwzględnieniu powyższych okoliczności konieczne jest respektowanie każdorazowo konstytucyjnej wartości pierwotnej, tj. godności człowieka (art. 30 Konstytucji RP), z której wynika nakaz tworzenia i stosowania prawa przez wszystkie organy władzy publicznej w zakresie ich kompetencji w taki sposób, by uwzględniać gwarancje stworzenia warunków właściwego funkcjonowania osoby w społeczeństwie oraz stworzenia jej możliwości samorealizacji, tj. wolnego rozwoju własnej osobowości.” Postanowienie SN z 25.06.2022 r., I CSK 3548/22, LEX nr 3456157.
Sprawa o ubezwłasnowolnienie rozpoznawana jest w postępowaniu nieprocesowym. Sąd przeprowadza rozprawę, na której wysłuchuje wnioskodawcę, osobę, której dotyczy wniosek, a także inne osoby, które mogą dostarczyć istotnych informacji. Sąd może także zarządzić przeprowadzenie dodatkowych badań medycznych.
Co warto podkreślić, ubezwłasnowolnienie nie jest decyzją ostateczną. Może zostać zniesione lub zmienione na wniosek osoby ubezwłasnowolnionej, jej przedstawiciela ustawowego, krewnych lub prokuratora, jeśli stan zdrowia osoby ubezwłasnowolnionej ulegnie poprawie.
Stan prawny: luty 2024 r.
Fot. unsplash.com